عصر مدرن و سلامت روان

پیشرفت علم و تکنولوژی زندگی ما را از جوانب مختلف آسان تر کرده است. کنترل بیماری ها و پیشرفت های علم پزشکی در حوزه درمان و پیشگیری از بیماری ها بر عمر انسان افزوده است. اما آیا آسایش و سلامت روان نیز به همین نسبت ارتقاء یافته است. طبق آمار بهداشت جهانی اختلالات ذهنی، عصبی و سوء مصرف مواد 10 درصد از اختلالات را شامل می شود، 1 از 7 نفر نوجوان مبتلا به اختلالات ذهنی هستند و افسردگی جزء اختلالات شایع در سطح جهان است و بیش از 700 هزار نفر در سال به دلیل خودکشی جان خود را از دست می دهند و خودکشی چهارمین علت مرگ و میر در سنین 15 تا 29 سال است. اقتصاد جهان هر سال یک تریلیون دلار از بهره وری خود را از دست می دهد. تمام این موارد در کشورهای کمتر توسعه یافته و کشورهایی که درگیر مشکلات اقتصادی هستند بیشتر است(  WHO). دو پرسش در اینجا مطرح است: چرا به رغم رشد چشمگیر صنعت و تکنولوژی سلامت روانی در انسان در این وضعیت قرار دارد؟ راه بهبود سلامت روان در چنین وضعیتی چیست؟

پرسش نخست از جنبه ای مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی پاسخ های درخوری دارد که موضوع این نوشتار نیست. اما از دیدگاه روانشناختی می توان به این نکته اشاره کرد که زندگی مدرن فشارهایی را بر ذهن و مغز انسان وارد می کند که در تعارض با تکامل انسان است. مثلا امروزه با مرگ بسیاری از افراد رو به رو می شویم که تا پیش از خواندن خبر هیچ اطلاع یا شناختی از آنان نداشتیم. به قدری اطلاعات متنوع و گسترده از جوانب مختلف به ما می رسد که ذهن را به خستگی مظمن مبتلا می کند. انسان مدرن با مسائلی رو به رو است که حل آنها برای ذهن انسان دشوار است و نوع سبک زندگی فشار بر مغز را برای حل مسائل مختلف افزایش داده است. قوای شناختی ما به رغم قدرت و توانایی هایش مسائل بیرون را به ناخوشی های خود ترجمه می کند. ناکامی های گذشته، نا امیدی ها به آینده و دشواری های امروز خود را در غالب افکار مختلف به ما تحمیل می کند و سلامت روان را به مخاطره می اندازد. مغز ما چندان برای آینده و گذشته تکامل نیافته است و هرچه بیشتر درگیر آینده و گذشته باشد فشار بیشتری را تحمل خواهد کرد.

و اما راه بهبود سلامت روان در چنین وضعیتی چیست؟

برای کاهش فشار شرایط محیط بر ذهن و مغز در گام نخست رعایت سلامت تن و خواب سالم به عنوان زیربنا مطرح می شود. لازم است به خاطر داشته باشیم برای دست یابی به این دو شرط باید به مرور عادت های نامطلوب را از خود دور کنیم و رفتارهای مطلوب و مطلوب تر را به جای آن بنشانیم. طی این مرحله نیاز به پیگیری و جدیت دارد و یکروزه امکان پذیر نخواهد بود. مثلا نمی توان تا لحظه خوابیدن در معرض نور چراغ، تلویزیون و موبایل بود و توقع خواب بهتر را داشت. کم تحرکی نیز از جمله عوامل تاثیر گذار مهم در کاهش کیفیت زندگی است و برای رعایت آن حتما لازم نیست به باشگاه برویم.

برای ارتقاء سطح دانش چاره ای نیست جز بهره مندی از دانش دیگران که به مدد همین رشد تکنولوژی در اختیار همگان قرار گرفته است اما این مهم با گردش کور در مطالب رسانه های مکتوب و غیر مکتوب حاصل نمی شود و در این حوزه باید مترکز و عمیق جستجو کرد. در ادامه به چند کلمه کلیدی اشاره می کنیم که فهم آنها باعث تعمیق دانش ما از ذهن و شناخت می شود و به ارتقاء سلامت ذهن کمک خواهد کرد.

یکی از کارآمد ترین روش هایی که در اختیار ما قرار دارد می توان به روش های مطرح در شیوه درمانی   ACTاشاره کرد. اگرچه  ACT یک شیوه درمان است اما روش هایی که در این روش پی گرفته می شود به زعم نگارنده برای سلامت روان و پیشگیری نیز بسیار کارآمد خواهد بود. در این شیوه درمانی می پذیریم که مشکلاتی هست که ذهن و روان ما را به خود مشغول می دارد اما در عین حال بین افکار و مشکلات و خودمان یک فاصله معنایی قرار می دهیم و تمرین می کنیم که به افکار ناراحت کننده مثلا بگوییم « بسیار خوب حرفت را شنیدم، حال بگذار کارم را انجام دهم» و ضمن اینکه می پذیریم که مشکلی هست ولی نمی گذاریم افکار و نگرانی ها با تکرار پیاپی از توان روانی ما بکاهند. ذهن برای آنکه بتواند حل مساله کند لازم است دسترسی دائم به حافظه و عواطف داشته باشد به همین دلیل مثل یک صفحه گردان در حال چرخش است تا در هر لحظه ما بتوانیم دسترسی لازم به اجزاء آن داشته باشیم. این چرخش طبیعی افکار، که به صورت گفتگوها و تصاویر ذهنی بر ما حادث می شوند در موقعیت های دشوار با سرعت بیشتری خود را به ما می نمایانند و تا حل مشکل، یک گفتگوی درونی در ذهن ما برقرار است. مشکل زمانی پیش می آید که این گفتگوها را با خودمان یکی بگیریم و در تکرار آنها گُم شویم. شیوه درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT)  دو نکته اساسی را به ما متذکر می شود. یکی اینکه گفتگوی درونی با اینکه دنیایی از لغات است اما از نظر ذهن بخشی از واقعیت برداشت می شود و حال ما را متغیر می کند. دیگر اینکه ما باید بین افکار و خودمان یک فاصله بیاندازیم و بدانیم خطاب این افکار به «من»( I)  است و این من هستم که باید انتخاب کنم یا کنشی انجام دهم. Mindfulness و Meditation  دو روش بسیار کارآمد در درون این روش درمانی هستند که در لحظه بودن را به ما آموزش می دهند. برای درک کاربردی آنچه گفتیم مثلا می توانید به پادکست این نقطه گوش دهید که راهنمای بسیار خوبی برای ورود به شناخت ACT است.

برای شکل دهی عادات و رفتارهای بهتر، مطالعه کتاب خرده عادت ها پیشنهاد می شود. در این کتاب یاد می گیریم که چگونه اندک اندک رفتاری را تغییر دهیم و یا رفتار جدیدی را ایجاد کنیم. 

در پایان باز یادآور می شویم که برای تعمیق دانش مطالب بسیاری در دسترس است که باید برای خود یک نقطه آغازی را تعریف کنیم تا گرفتار تعدد مطالب نشویم. هرچه بیشتر ذهن و سیر تکاملی شناخت را بشناسیم ظرفیت های آنها برای ما روشن ترخواهد شد و می توانیم در چارچوب طبیعیِ رشد قوای شناختی از سلامت روان برخوردار باشیم.